კლიმატის გლობალური ცვლილება და საქართველო სახელმძღვანელო სკოლის მოსწავლეებისთვის

Transkript

1 CH 4 4 CO 2 N 2 2 O CO CO 2 CH 4 C კლიმატის გლობალური ცვლილება და საქართველო სახელმძღვანელო სკოლის მოსწავლეებისთვის

2

3 masala momzadda proeqtis - klimatis cvlilebastan adaptacia da katastrofebis riskis Semcireba - farglebsi, romelic xorcieldeba amerikis SeerTebuli Statebis saertasoriso ganvitarebis saagentos USAID-is mxardawerit, AID-114-A xelsekrulebis safuzvelze. saxelmzrvanelosi gamotqmuli Sexedulebebi SeiZleba ar gamoxatavdes amerikis SeerTebuli Statebis saertasoriso ganvitarebis saagentosa da amerikis SeerTebuli Statebis mtavrobis Sexedulebebs. საკონტაქტო ინფორმაცია კავკასიის გარემოსდაცვითი არასამთავრობო ორგანიზაციების ქსელი - CENN ბეთლემის ქ. 27, 0105 თბილისი, საქართველო ტელ.: /04 ფაქსი: ელ. ფოსტა: info@cenn.org ćāĉċĉđĉ,

4 2

5 შინაარსი გაკვეთილი შესავალი რით განსხვავდება კლიმატი ამინდისაგან გავიაზროთ სათბურის ეფექტი დედამიწის სათბურის ეფექტი გლობალური დათბობა 9 სავარჯიშო 1. სათბურის ეფექტის საილუსტრაციო ექსპერიმენტი 10 სავარჯიშო 2. უპასუხეთ კითხვებს 10 სავარჯიშო 3. მცდარია თუ მართალი 11 გაკვეთილი რა წვლილი მიგვიძღვის კლიმატის ცვლილებაში მოსახლეობის ზრდა ინდუსტრიალიზაცია ტყეების განადგურება ნაგავსაყრელები და ცხოველური ნარჩენები რა შედეგებს მოიტანს კლიმატის ცვლილება უფრო ცხელი და მშრალი კლიმატი მთელ მსოფლიოში ზღვის დონის აწევა შტორმები გახშირებული წვიმები გაუდაბნოების პროცესის გაძლიერება საფრთხეები, რომლებიც ემუქრება ბიომრავალფეროვნებას საფრთხეები, რომლებიც ემუქრება ადამიანის ჯანმრთელობას ცვლილებები სოფლის მეურნეობაში ზემოქმედება ღარიბ ქვეყნებზე 22 სავარჯიშო 1. კლიმატის ცვლილების გავლენა 23 სავარჯიშო 2. მიზეზ-შედეგების ცხრილი 24 3

6 შინაარსი გაკვეთილი უფრო თბილ სამყაროსთან შეგუების გზების ძიება კლიმატის ცვლილების შერბილების ვარიანტები ადაპტაციის ვარიანტები რისი გაკეთება შეგვიძლია გლობალური დათბობის შესაჩერებლად შეამცირე, გამოიყენე ხელმეორედ და გადაამუშავე შეცვალე მანქანის ტარების ჩვევები ბინების თბოიზოლაცია გამორთე ელექტრომოწყობილობები გამოიყენე ენერგოეფექტური ნათურები განახლებადი ენერგიის წყაროები მზის ენერგია ქარის ენერგია ბიოლოგიური საწვავი და ბიომასა 33 სავარჯიშო 1. შეავსეთ ცარიელი უჯრები 34 სავარჯიშო 2. მოამზადე პლაკატი 35 გაკვეთილი კლიმატის ცვლილება და საქართველო კლიმატის ცვლილების შედეგები საქართველოში კლიმატის ცვლილების პროგნოზი საქართველოში ბუნებრივი კატასტროფები და საქართველო მეწყერი ღვარცოფი წყალდიდობა ძლიერი ქარი გვალვა ტყის ხანძარი 43 სავარჯიშო 1. კვლევა 44 გაკვეთილი დისკუსია 45 სავარჯიშო 1. დაწერე წერილი 45 გამოყენებული ლიტერატურა 46 4

7 გაკვეთილი შესავალი klimatis globalur cvlilebasi igulisxmeba dedamiwaze haeris sasualo mravalwliuri temperaturis mateba. mecnierebi varaudoben, rom kacobriobis istoriasi dafiqsirebuli klimatis globaluri cvlilebis yvela periodisagan gansxvavebit, Tanamedrove klimatis cvlileba ZiriTadad gamowveulia adamianis sawarmoo saqmianobita da bunebrivi resursebis intensiuri gamoyenebit, rac iwvevs atmosferosi e.w. satburis airebis koncentraciebis zrdas. dedamiwis atmosferosi satburis airebia: naxsirorjangi, azotis qvejangi, metani, wylis ortqli da sxv. es airebi mnisvnelovan rols TamaSoben dedamiwis satburis efeqtis (ix. Tavi 1.4) CamoyalibebaSi, amitom ewodebat mat satburis airebi. 1.2 რით განსხვავდება კლიმატი ამინდისაგან xsirad adamianebi terminebs amindi da klimati iyeneben erti da imave mnisvnelobit, rac ar aris swori. klimatis cvlilebis arsi rom gavigot, sawiroa, gavarkviot, Tu ra gansxvavebaa am or termins Soris. amindi aris is, rac xdeba atmosferosi dedamiwis zedapirtan axlos mocemul dros da mocemul adgilze. amindis xasiats gansazrvravs haeris temperatura, qari, atmosferuli naleqebi, haeris tenianoba, Rrublianoba da sxv. amindi icvleba wutebis, dre-rameebis, Tveebisa da sezonebis mixedvit. magalitad, Tu ivlisis ert-ert dres gkitxaven: rogori amindia TbilisSi? Tqven upasuxebt: dres urrublo da grili amindia, magram gusin Zalian cxeloda. meore mxriv, Tu Tqven dagisvamen aset SekiTxvas: rogori klimatia TbilisSi zafxulis ganmavlobasi, swori iqneba, Tu Tqven aset pasuxs gascemt: zafxulobit TbilisSi cxela. SeiZleba, rom TbilisSi zafxulsi ramdenime dre iyos Rrubliani da grili, magram es ar nisnavs imas, rom zafxulis klimati TbilisSi Seicvala. klimati aris amindis sasualo macvenebeli xangrzlivi drois ganmavlobasi, romelic damaxasiatebelia konkretuli regionistvis. klimati ganicdis cvlilebas xangrzlivi drois manzilze. klimatis cvlileba mudmivi procesia, romelic dedamiwaze miliardobit wlis ganmavlobasi mimdinareobda da axlac grzeldeba. ამინდი არის ის, რაც ხდება ატმოსფეროში დედამიწის ზედაპირთან ახლოს მოცემულ დროს და მოცემულ ადგილზე. კლიმატი არის ამინდის საშუალო მაჩვენებელი ხანგრძლივი დროის განმავლობაში, რომელიც დამახასიათებელია კონკრეტული რეგიონისთვის. 5

8 1 1.3 გავიაზროთ სათბურის ეფექტი mecnierebis azrit, atmosferosi satburis airebis koncentraciis zrdis Sedegad dedamiwis zedapiris sasualo temperatura axlo momavalsi kidev ufro moimatebs. cnobilia, rom atmosferodan mosuli mzis gamosxiveba (anu energia) dedamiwis zedapirze sitbur energiad gardaiqmneba, dedamiwis zedapiri Tbeba da atmosferosi sitbos asxivebs. atmosferosi arsebuli satburis airebi STanTqaven dedamiwis zedapiridan gamosxivebul sitbos, ris Sedegadac atmosferos qveda fenebi Tbeba da sitbos garkveuli nawili ukanve ubrundeba dedamiwas. ase iqmneba dedamiwis zedapiris sitburi rejimi da yalibdeba klimati. atmosfero rom ar Seicavdes satburis airebs, haeris sasualo maravalwliuri temperatura dedamiwis zedapirze C -is nacvlad -18 C iqneboda. dedamiwis atmosfero Sedgeba ZiriTadad azotisa da Jangbadisagan. es airebi atareben mzis sxivebs da ar STanTqaven mzis sitbos. magram atmosferosi aris agretve sxva airebic, romlebic STanTqaven sitbos, esenia: naxsirorjangi, wylis ortqli da metani, romlebic atmosferosi arsebobdnen adamianis gacenamde didi xnit adre da romlebic uzrunvelyofen dedamiwas Tbili da sasurveli klimatit. analogiuri procesi mimdinareobs Cveulebriv satbursi. dedamiwis zedapirze mzidan mosuli energia Sedgeba xiluli ґ. sinatlisa da sitburi sxivebisagan (romelsac infrawiteli energia ewodeba). rodesac mzis sxivi ecema satburis SuSas, xiluli sinatle massi gaivlis, xolo sinatlis zogierti sxivi STainTqmeba. zogierti sitburi sxivi gadis SuSaSi da atbobs fanjris mirma arsebul niadagsa da mcenareebs. gamtbari niadagi da mcenareebi ā. gamoyofen sitbos (infrawi- Teli energia), romelsac satburis SuSis zedapiri STanTqavs da Sida sivrces kidev ufro metad atbobs (sitbur energias advilad Seig- ZnobT, Tu xelit SeexebiT mzeze didi xnis ganmavlobasi myof sagans). satburis gamtbari fanjrebis Ă. mier gamoyofili sitburi energiis nawili satburis garet ifanteba, xolo danarceni brundeba satbursi da kidev ufro metad atbobs mcenareebsa da niadags. Sedegad, satburis Sida sivrcis temperatura sul ă. ufro da ufro matulobs, sanam satburis garet gasuli sitbos raodenoba sabolood ar gautoldeba mzidan da SuSis gamtbari fanjridan satbursi Semomavali sitbos raodenobas. 6

9 1 imisatvis, rom gavigot, Tu rogor xdeba sitbos Sekaveba satbursi, SegviZlia, moviyvanot mzeze ramdenime saatis ganmavlobasi daxurulfanjrebiani gacerebuli manqanis magalitic. am SemTxvevaSic saqme gvaqvs satburis efeqttan manqanis fanjrebi akaveben sitbos da amitom haeris temperatura manqanis salonsi ufro maralia, vidre garet. 1.4 დედამიწის სათბურის ეფექტი dedamiwazedac asetive saxis procesi mimdinareobs, Tumca atmosferosagan gansxvavebit, manqanis, (an satburis) SemTxvevaSi SesaZlebelia karis gamoreba, ris Sedegadac Tbili haeri garet gamodis, xolo SigniT ufro grili haeri Sedis da sivrces agrilebs. rogor warmogidgeniat dedamiwis gagrileba am gzit? aris kidev erti gansxvaveba: manqanis (an satburis) SemTxvevaSi sitbos damweri masala SuSa satburis myar garss warmoadgens. rac Seexeba atmosferos, naxsirorjangi, wylis ortqli da metani atmosferosi Txeli fenis saxit arsebobs. sxva sityvebit rom vtqvat, dedamiwa Tbeba satburis msgavsad, magram igi ar aris satburi. qvemot mocemuli naxatebi asaxaven dedamiwis atmosferosi mimdinare satburis efeqts. მზის ენერგია ათბობს ґ. ატმოსფეროსა და დედამიწის ზედაპირს. დედამიწის ზედაპირზე ā. არსებული გამთბარი ნიადაგი, ქანები და წყალი გამოყოფენ სითბურ ენერგიას, რაც იწვევს ნახშირორჟანგისა და დედამიწის ატმოსფეროში არსებული სათბურის სხვა აირების გათბობას. სითბური ენერგიის ნაწილი Ă. ატმოსფეროდან კოსმოსში გადის, ხოლო ნაწილი ბრუნდება დედამიწაზე და კიდევ უფრო მეტად ათბობს მას. 7

10 1 1.5 გლობალური დათბობა termini `globaluri datboba~ asaxavs im faqts, rom, rac ufro meti naxsirorjangi (an satburis sxva airi) daemateba atmosferos da STanTqavs dedamiwis zedapiridan gamosxivebul sitbos, mit ufro moimatebs haeris temperatura dedamiwis zedapirze. ukanaskneli ramdenime saukunis ganmavlobasi kacobrioba sul ufro meti da meti raodenobit moixmars qvanaxsirs, navtobsa da bunebriv airs. wvis Sedegad gamoyofili naxsirorjangis garkveul nawils okeaneebi da mcenareebi STanTqaven, magram, miuxedavad amisa, am airis TiTqmis naxevari atmosferosi mainc rceba. adamianis samrewvelo saqmianobis Sedegad atmosferosi ifrqveva satburis sxva airebic. gamotvlebi gvicvenebs, rom am airebis zemoqmedebit gasul saukunesi dedamiwaze sasualo temperatura C-is farglebsi gaizarda. ukanaskneli saukunis manzilze dedamiwaze datbobis procesi sagrznoblad gazlierda (ix. nax. 1). ნახ.1. საშუალო გლობალური ტემპერატურის ცვლილება ( წწ.) globaluri datboba SeiZleba CaiTvalos, rogorc bunebrivi procesebis Sedegi. bevristvis argumentia is, rom vulkanis amofrqveva, mzis laqebi an Tundac dedamiwis brunva iwvevs globaluri temperaturis awevas. Tumca mecnierebis garkveuli jgufi dedamiwaze temperaturis zrdas ukavsirebs atmosferosi satburis airebis koncentraciis momatebas (ix. nax. 2). ნახ. 2. ატმოსფერული ნახშირორჟანგის კონცენტრაციის ცვლილება დროთა განმავლობაში ნახშირორჟანგის კონცენტრაცია (PPM) ნახშირორჟანგი ატმოსფეროში ( წწ.) ტემპერატურა C klimatis cvlilebis samtavrobatasoriso sabwos (IPCC) Tanaxmad, im SemTxvevaSi, Tu Cven ar SevamcirebT energiis mirebis miznit sawvavis gamoyenebas saxlebsi, warmoebasi, avtomanqanebsi da sxvagan, 2100 wlistvis atmosferosi naxsirorjangis raodenoba orjer gaizrdeba da gamoiwvevs sasualo globaluri temperaturis gazrdas 1 C- 3.5 C-iT. im SemTxvevaSi, Tu SenarCundeba globaluri temperaturis matebis es tendencia, momavali Taobebis samyaro mravali aspeqtit iqneba gansxvavebuli dres arsebuli realobisgan. IPCC - კლიმატის ცვლილების სამთავრობათაშორისო საბჭო არის საერთაშორისო სამეცნიერო ორგანო, რომლის ამოცანაა ადამიანის საქმიანობით გამოწვეული კლიმატის ცვლილების რისკის შეფასება. საბჭო შეიქმნა 1988 წელს მსოფლიო მეტეოროლოგიური ორგანიზაციისა (WMO) და გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გარემოსდაცვითი პროგრამის (UNEP) ფარგლებში. 8

11 1 ნახ. 3. გლობალური ტემპერატურის სავარაუდო ცვლილება მეოცე საუკუნის 90-იანი წლები შესაძლო მომავალი 21 ე საუკუნის 90-იანი წლები ტემპერატურა 9

12 1 სავარჯიშო 1. სათბურის ეფექტის საილუსტრაციო ექსპერიმენტი CaatareT satburis efeqtis sailustracio eqsperimenti. eqsperimentisatvis gamoiyenet Semdegi masalebi: Teslebis mosatavsebeli WurWeli, niadagi, Teslebi, sakvebi produqtebis plastikis SesafuTi masala da Termometri. CaatareT eqsperimenti da arweret Sedegebi. სავარჯიშო 2. უპასუხეთ კითხვებს გამოიყენეთ დღევანდელ გაკვეთილზე გაცნობილი ინფორმაცია და გაეცით პასუხი შემდეგ კითხვებს: - რა არის კლიმატი და რით განსხვავდება ის ამინდისგან? - რა არის კლიმატის ცვლილება? - რა არის გლობალური დათბობა? - ერთი შეხედვით, გლობალური დათბობა დადებითი მოვლენაა. რატომ არის ის არასასურველი? ახსენით სათბურის ეფექტი. კითხვაზე პასუხის გასაცემად გამოიყენეთ მოცემული სქემა. ატმოსფეროდან არეკლილი გამოსხივება დედამიწის მიერ შთანთქმული გამოსხივება დედამიწიდან გამოყოფილი ინფრაწითელი გამოსხივება დედამიწის ზედაპირიდან არეკლილი გამოსხივება ინფრაწითელი გამოსხივება, რომელიც ბრუნდება უკან, დედამიწაზე 10

13 1 სავარჯიშო 3. მცდარია თუ მართალი გამოიყენეთ დღევანდელ გაკვეთილზე მიღებული ინფორმაცია და განსაზღვრეთ, მცდარია თუ მართალი ქვემოთ მოცემული დებულებები (აღნიშნეთ შესაბამის უჯრაში). # debuleba martalia mcdaria კლიმატი წარმოადგენს ამინდის საშუალო მაჩვენებელს ხანგრძლივი დროის განმავლობაში, რომელიც დამახასიათებელია მოცემული რეგიონისთვის. ამინდი არის ის, რაც ხდება ატმოსფეროში დედამიწის ზედაპირთან ახლოს მოცემულ დროს და მოცემულ ადგილზე, რომელიც შეიძლება შეიცვალოს წუთების, დღეებისა და ღამეების, თვეებისა და სეზონების მიხედვით. სათბურის აირები გარს ეკვრიან დედამიწას, აკავებენ სითბოს და იწვევენ დედამიწის დათბობას. სათბურის აირებს არ წარმოადგენენ შემდეგი აირები: აზოტის ქვეჟანგი (N 2 O), მეთანი (CH 4 ) და წყლის ორთქლი. ადამიანის არსებობის გარეშე სათბურის აირები არ იარსებებდა. ადამიანის მიერ ინიცირებული ემისიების წყაროს ატმოსფეროში წარმოადგენს საწვავის დიდი რაოდენობით გამოყენება და ინტენსიური მიწათსარგებლობა, როგორიცაა ტყეების მასიური გაჩეხა სასოფლო-სამეურნეო მიზნებისთვის. მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ კლიმატის ცვლილება გავლენას იქონიებს ისეთ ბუნებრივ რესურსებზე, რომლებიც სასიცოცხლო მნიშვნელობისაა ადამიანისათვის, მაგალითად, როგორიცაა წყალი. 11

14 2 გაკვეთილი 2.1 რა წვლილი მიგვიძღვის კლიმატის ცვლილებაში satburis airebis raodenobis zrdas xels uwyoben Semdegi faqtorebi: mosaxleobis zrda, satbobi resursebis xarjva, tyeebis ganadgureba, nagavsayrelebi, narcenebi da a.s მოსახლეობის ზრდა me-20 saukunis dasawyissi dedamiwis mosaxleoba 1.6 miliards Seadgenda. amjamad msofliosi 6 miliardi adamiani cxovrobs. dedamiwis mosaxleobis zrda swrafi tempit mimdinareobs. ivaraudeba, rom 2025 wlistvis dedamiwis mosaxleobis raodenoba 8.5 miliards gadaawarbebs. ნახ. 4. მსოფლიო მოსახლეობის ცვლილება ნახშირორჟანგი ატმოსფეროში ( წწ.) msofliosi yvelaze meti mosaxleobit gamoircevian CineTi da indoeti, romelta mosaxleoba aremateba 1 miliards. cxrilsi mocemulia msofliosi yvelaze meti mosaxleobis mqone qveynebis pirveli ateuli. ცხრ. 1. მსოფლიოში ყველაზე მეტი მოსახლეობის მქონე ქვეყნების ათეული # 1 ჩინეთი 1,330,141,295 2 ქვეყანა ინდოეთი მოსახლეობა 1,173,108,018 3 ამერიკის შეერთებული შტატები 310,232,863 4 ინდონეზია 242,968,342 5 ბრაზილია 201,103,330 6 პაკისტანი 184,404,791 7 ბანგლადეში 156,118,464 8 ნიგერია 152,217,341 მოსახლეობა (მილიარდი) 9 რუსეთი 139,390, იაპონია 126,804,439 საქართველო ჩამონათვალში მხოლოდ 121-ე ადგილზეა და, 2010 წლის მონაცემებით, მოსახლეობის რაოდენობა 4,600,825 შეადგენს. წელი 12 12

15 2 ნახ. 5. მოსახლეობის სიმჭიდროვე მსოფლიოში (2008 წ.) (ადამიანი/კმ 2 ) წყარო: ინდუსტრიალიზაცია mosaxleoba warmoadgens umtavres faqtors, romelic ganapirobebs satburis airebis koncentraciis zrdas, Tumca mtavari mizezia industrializacia - avtomobilebis, TviTmfrinavebis, Tboeleqtrosadgurebis, qarxnebisa da sxv. raodenobis zrda, romlebic sawvavs moixmaren. miuxedavad imisa, rom amerikis SeerTebuli Statebis mosaxleoba msoflio mosaxleobis mxolod 5 %-s Seadgens, industrializaciis marali donis gamo is satburis airebs, sxva qveynebtan SedarebiT yvelaze didi raodenobit warmoqmnis. Tumca, rac ufro izrdeba ganvitarebadi qveynebis industrializaciis xarisxi, msofliosi wiariseuli sawvavis moxmareba sul ufro imatebs. qvanaxsirs, bunebriv gazsa da navtobs wiariseuli sawvavi ewodeba, wiariseuli sawvavis garese warmoudgenelia Cveni drevandeli yofa: Cven vwvavt qvanaxsirs, rom mivirot eleqtroenergia, xolo navtobs viyenebt sawvavisa da sxva produqtebis misarebad. wiariseulis wvis Sedegad ki izrdeba satburis airebis koncentracia atmosferosi. 13

16 ტყეების განადგურება tye warmoadgens veluri bunebisatvis Seucvlel saarsebo garemos, romelsac atmosferodan naxsirorjangis STanTqmis unari aqvs. mcenareebi STanTqaven haersi arsebul naxsirorjangs da akaveben mas TavianT merqansa da fotlebsi. mcenareebis mier naxsirorjangis STanTqma bunebrivi movlenaa. isini naxsirorjangs mzis sxivebidan mirebuli energiisa da fesvebis sasualebit atvisebul wyaltan ertad iyeneben arsebobistvis sawiro energiis misarebad. am process fotosintezi ewodeba. aqedan gamomdinare, mcenareebi Zalian mnisvnelovan rols asruleben atmosferosi naxsirorjangis raodenobis Semcirebis saqmesi. atasobit wlis win adamianebi Tavs nadirobita da velur bunebasi sakvebis SegrovebiT ircendnen. amitom mat mudmivad uwevdat adgilsamyoflis Secvla sakmarisi raodenobis sakvebis mosapoveblad. daaxloebit 10,000 wlis win adamianma daiwyo mcenareuli kulturebisa da cxovelebis moseneba mati sakvebad gamoyenebis miznit. imisatvis, rom gamoetavisuflebina teritoriebi sasoflo-sameurneo saqmianobisatvis, adamianma daiwyo tyeebis gacexa. soflis meurneobis ganvitarebis Sedegad ganadgurda dedamiwaze arsebuli tyeebis naxevarze meti. es nisnavs imas, rom dres Cven gvaqvs xeebis arasakmarisi raodenoba atmosferosi arsebuli naxsirorjangis Sesakaveblad. tyeebis ganadgurebis dremde arsebuli yvelaze uaresi metodia xeebis dawva. mcenare naxevrad naxsirbadis naertebs Seicavs da, Sesabamisad, misi wvis dros xeebsi Sekavebuli naxsirbadi atmosferos ubrundeba naxsirorjangis saxit. Sesabamisad, xeebis wvam da wiariseuli sawvavis gamoyenebam atmosferosi naxsirorjangis raodenobis mateba gamoiwvia da imoqmeda satburis airebis koncentraciis gazrdaze ნაგავსაყრელები და ცხოველური ნარჩენები Cven mier warmoqmnili nagavi nagavsayrelebze grovdeba. nagavsi arsebuli organuli narcenebi, sxva saxis narcenebtan ertad, itkepneba mzime teqnikis sasualebit, ris Sedegadac matgan gamoidevneba haeri. yvela aerobuli baqteria (romelsac arsebobistvis swirdeba Jangbadi) kvdeba, xolo is baqteriebi, romlebic Jangbads ar sawiroeben anaerobuli baqteriebi ganagrzoben arsebobas. lpobis procesi, romelsac anaerobuli baqteriebi awarmoeben, nela mimdinareobs da warmoqmnis metans (satburis airs). vinaidan Cven warmovqmnit da vyrit nagavs ukve mravali saukunis ganmavlobasi, narcenebis mier gamoyofili metanis raodenoba Zalian didia. adamianebis mier warmoqmnili narcenebis zemoqmedebas emateba mesaqonleobis narcenebi, rac lpobis processi aseve warmoqmnis metans. metanis warmoqmnis wyaroa soflis meurneobac, gansakutrebit ki - brinjis warmoeba. metanis wyaroa agretve qvanaxsirisa da navtobis mopoveba. naxsirorjangis msgavsad, metanis koncentraciis mkvetri zrda daiwyo me-19 saukunis ormocdaatiani wlebidan. amjamad metanis koncentraciam uprecedento zrvars miarwia. atmosferosi dres dafiqsirebuli metanis raodenoba orjer aremateba ukanaskneli 400,000 wlis ganmavlobasi drois nebismier monakvetsi arsebul raodenobas.

17 2 ნახ. 6. მეთანის კონცენტრაციის ცვლილება ატმოსფეროში 2000 მეთანის კონცენტრაცია (ppb) ყინულის ნიმუშის მონაცემები ატმოსფერული გაზომვები მეთანის კონცენტრაცია (ppb) წელი წელი 2.2 რა შედეგებს მოიტანს კლიმატის ცვლილება dedamiwaze klimatis datboba mtel planetaze mnisvnelovan cvlilebebs gamoiwvevs da cxovrebas gaartulebs. Tu Tqven cxovrobt klimaturad civ regionsi, SeiZleba mogecvenot. rom globaluri datboba kargia. Tumca dedamiwis zedapirze temperaturis momateba gamoiwvevs iset procesebs, rogorebicaa: ufro cxeli da msrali klimati mtel msofliosi, gaudabnoebis procesis gazliereba, zrvis donis aweva, Stormebi, gaxsirebuli wvimebi; gavlenas iqoniebs biomravalferovnebaze, adamianis janmrtelobaze da sxv უფრო ცხელი და მშრალი კლიმატი მთელ მსოფლიოში qveynebi, romlebic gamoirceodnen notio klimatit, SeiZleba gaxdnen ufro cxeli da msrali. mat Soris arian is qveynebi, romlebic awarmoeben dedamiwis mosaxleobis sakvebi produqciis udides nawils. gazrdili temperaturisa da Semcirebuli naleqebis pirobebsi niadagebi gamosreba, rac gaartulebs sasoflosameurneo kulturebis moyvanas. xangrzlivi gvalvisa da marali temperaturis SemTxvevaSi adre teniani da sasoflo-sameurneo kulturebis mosayvanad sauketeso niadagebi gamoifiteba, gaxdeba fxvieri, marcvlovani da mtvrismagvari. niadagis nayofieri fena aris misi zeda, sm sisqis, fena, romelsic organuli da sakvebi nivtierebebis koncentracia yvelaze maralia da saidanac mcenareebi sakvebi nivtierebebis udides nawils ireben. niadagis zeda fenis garese mcenaris zrda warmoudgenelia da, Sesabamisad, warmoudgenelia mosavlis mirebac. niadagis zeda fenis danakargis anazraureba TiTqmis SeuZlebelia, radgan 2.5 sm sisqis niadagis fenis warmoqmnas daaxloebit 500 weli swirdeba. 15

18 2 es Sedegebi mzime iqneba im qveynebistvis, romlebic gamoircevian cxeli da msrali klimatit. gansakutrebit mzime iqneba ganvitarebadi qveynebistvis, sadac ekonomikis wamyvani dargi, ZiriTadad, soflis meurneobaa da mosaxleobis umetesobac, romlis raodenoba bunebrivi matebis Sedegad izrdeba, am dargsia dasaqmebuli. xsiri da xangrzlivi gvalvebi gamoiwvevs sakvebi produqciis simcires, rac Sesabamisad gazrdis SimSilobis dones (ix. nax. 7). ნახ. 7. მოსახლეობის პროცენტული ნაწილი, რომელიც საკვების ნაკლებობას განიცდის (2008 წ.) 35% % 5-19% 2.5-4% 2.5% წყარო: 16

19 ზღვის დონის აწევა imis gamo, rom gatbobisagan wyali fartovdeba, xolo kontinenturi myinvarebis dnobis dros wyali okeaneebsi Caedineba, globaluri datboba gamoiwvevs zrvis donis awevas. me-20 saukunis ganmavlobasi zrvis donem ukve sm-it aiwia. Tu aseti tendencia SenarCundeba, momdevno 100 weliwadsi zrvis done sm-it aiwevs da ganagrzobs awevas momdevno saukuneebis ganmavlobasic. okeaneebi STanTqaven met sitbos, vidre xmeleti. radgan gatbobisas wyali fartovdeba, amitom globaluri datbobis gamo zrvis donec aiwevs. garda amisa, globaluri datboba gamoiwvevs CrdiloeT da samxret polusebtan mimdebare teritoriebze arsebuli yinulis uzarmazari masebis dnobas, rac aseve xels Seuwyobs zrvis donis amarlebas. zrvis donis amarlebis Sedegad mravali kunzuli, sanapiro zoli da zrvis sanapiroze mdebare qalaqebi zrvis wylit daifareba. sacxovreblad vargisi miwis fartobebis Semcireba kidev ufro gaamzafrebs situacias mwidrod dasaxlebul dedamiwaze. floridis sanapiro zolis cvlileba zrvis donis 1, 2, 4 da 8 metrit momatebis Sesabamisad - zrvit dafaruli teritoria წყარო: 17

20 შტორმები Stormebs iwvevs okeaneebsa da atmosferos Soris sitburi energiebis gacvla. globaluri datboba Stormebis sixsirisa da sizlieris zrdis mizezi gaxdeba, xolo zrvis donis aweva gazrdis Stormebisa da wyaldidobebis mier miyenebuli zaralis moculobas. msoflios mosaxleobis mnisvnelovani nawili dasaxlebulia sanapiro teritoriebze. am teritoriebis calkeul ubnebze periodulad tragedia datrialdeba xolme, gansakutrebuli sizlieris Stormebi iwvevs atasobit adamianis darupvasa da miliardobit dolaris zarals. mag.: 1991 wlis maissi Stormi 270 km/st qaris sicqarit Tavs daatyda bangladess, datbora sanapiro zoli da milionze meti saxli daaziana, xolo msxverplis raodenobam daaxloebit 140,000 adamiani Seadgina. klimatis cvlilebis saertasoriso jgufis angarisis Tanaxmad, amjamad sanapiro Stormuli zvirtebis safrtxis qves imyofeba 46 milioni adamiani. zrvis donis 50 sm-it aweva riskis qves myofi adamianebis raodenobas 92 milionamde gazrdis (Tu ar gavitvaliswinebt mosaxleobis bunebriv matebas). klimatis cvlilebis saertasoriso angarisis Tanaxmad, zrvis donis awevam da Stormebis sixsirisa da sizlieris matebam SeiZleba safrtxe Seuqmnas calkeuli kunzulovani qveynebisa da sanapiro teritoriebis arsebobas. msofliosi xsiria Zlieri bunebrivi katastrofebi wels ass-si grigalma katrinam Seiwira 1,500 adamianis sicocxle da gamoiwvia 125 miliardi dolaris ekonomikuri zarali wels bangladessi momxdarma ciklonma Seiwira 3,500 adamiani da gamoiwvia mnisvnelovani ekonomikuri danakargi. bunebrivi katastrofebis statistika msofliosi ww. ÑäÝÔÑáØåØ ÚÐãÐâãáÞÕÐ წყალდიდობა 190 1,230 92,500 ცუნამი და მიწისძვრები ,000 ქარიშხალი ,150 გვალვა 30 1, ,000 ბუნებრივი ხანძარი ÔÚÞÝÞÜØÚäáØ éðáðûø (ÜØÛØÐáÓØ ÐÌÌ ÓÞÛÐáØ) 19 ÓÐéÐáÐÛÔÑäÛØ ÜÞâÐçÛÔÞÑÐ (ÜØÛØÞÝØ) მეწყერი და ზვავი ,000 მთლიანად 800 2,785,5 1,688, wels momxdari 321 bunebrivi katastrofis Sedegad dairupa 235,816 milioni, xolo dazaralda 211 milioni adamiani. ekonomikurma zaralma ki 181 miliardi ass dolari Seadgina. yvelaze metad dazaralda aziis kontinenti. arsanisnavia, rom bunebrivi katastrofebit gamowveuli sikvdilianobis mixedvit yvelaze metad dazaralebuli 10 qveynidan 9 aziasi mdebareobs wels bunebrivi katastrofebis msxverplis raodenobam samjer gadaawarba wlebsi momxdari katastrofebis Sedegad darupulta sasualo wliur raodenobas 66,812-s, xolo katastrofebit miyenebuli zarali orjer aremateba wlebsi momxdari katastrofebis Sedegad gamowveuli sasualo wliuri zaralis odenobas (81 miliardi ass dolari). arsanisnavia, rom 2008 wels momxdari katastrofebis umetesoba wyaldidobebit iyo gamowveuli. 0.5 ÜâçåÔáßÛØ 480

21 2.2.4 გახშირებული წვიმები globaluri datboba gazrdis okeaneebidan wylis aortqlebis process da, Sesabamisad, wvimebis sixsiresa da sizlieres. calkeuli regionebistvis am movlenas dadebiti efeqti eqneba, Tumca danarcen teritoriebs wyaldidobebi da wylismieri erozia daemuqreba. ნალექები ნალექების ჯამური რაოდენობა იკლებს ან იმატებს სხვადასხვა ადგილას. ნაკლები წვიმა მეტი წვიმა ნახ. 8. ნალექების სავარაუდო განაწილების რუკა 21 ე საუკუნის ბოლოსათვის modelebit Sedgenili klimatis cvlilebis prognozi me-20 saukunis bolostan SedarebiT (20 wlis sasualo macvenebeli) თოვლის საფრის სისქის შემცირება მმ/დღეში 0.6 მმ/დღეში ნალექების ინტენსივობა ნალექების ჯამური რაოდენობა ნაკლები დღეების განმავლობაში მოდის. მექსიკური და ცენტრალურ ამერიკული მუსონების შემცირება აზიური და აღმოსავლეთაფრიკული მუსონების მატება ნაკლები ინტენსივობა მეტი ინტენსივობა ტროპიკული ციკლონების გახშირება, რომელთაც თან ახლავს ქარბუქი და წვიმა უნალექო დღეები უფრო ხანგრძლივი მშრალი პერიოდები ზაფხულის გვალვების გახშირება ნაკლები უნალექო დღე მეტი უნალექო დღე გვალვების გაზრდილი რისკი 19

22 გაუდაბნოების პროცესის გაძლიერება zog regionsi globaluri datbobis Sedegad naleqebis raodenoba moimatebs, zog regionsi ki moiklebs. naleqebis raodenobis Semcireba mosalodnelia saharis udabnos mimdebare qveynebsi, samxret da samxretarmosavlet aziasi, samxret amerikis tropikul da latinur nawilebsi, sadac Semcirdeba tyis fartobi da moimatebs gaudabnoebuli teritoriebi. gaudabnoeba iwvevs sasoflo-sameurneo miwebis degradaciasa da adamianebis cxovrebis pirobebis gauaresebas. igi iwvevs agretve iset socialur problemas, rogoricaa ekomigrantebis gacena im teritoriebis mcxovrebta Soris, romelta miwebi Zlieri eroziis gamo gamousadegari xdeba sasoflosameurneo kulturebis moyvanisa Tu pirutyvis mosenebistvis. gaudabnoeba seriozul zemoqmedebas axdens bunebriv garemozedac. igi arrvevs ekologiur wonasworobas, rac uzrunvelyofs mcenareebisa da cxovelebis arsebobas aridul, semiaridul da subhumidur zonebsi. am wonasworobis rrveva dasawyiss azlevs im procesebis ganvitarebas, romlebic iwveven bunebrivi ekosistemebis ganadgurebas. gaudabnoebis Sedegebi, Tavis mxriv, acqareben niadagis qarismieri da wylismieri eroziis gazlierebas, miwisqvesa wylebis doneebis dawevas, mcenareulobis bunebrivi regeneraciis SezRudvasa da niadagebis qimiur dabinzurebas საფრთხეები, რომლებიც ემუქრება ბიომრავალფეროვნებას bunebriv ekosistemebze zemoqmedebas sxva faqtorebic axdens. mat Soris mnisvnelovania adamianis mier miwis araswori gamoyeneba. klimatis cvlilebit gamowveuli ekologiuri ziani SeiZleba ar iyos iseti masstaburi, rogoric araswori miwatsargeblobit gamowveuli Sedegebi. ramdenad seriozuli iqneba klimatis globaluri datbobis Sedegebi, imazea damokidebuli, Tu ra siswrafit moxdeba klimatis cvlileba. frinvelebsa da cxovelebs SeuZliaT, gadaadgildnen erti adgilidan meoreze, xolo mcenareebis gadaadgilebas axali Taobebis ganvitareba swirdeba. im SemTxvevaSi, Tu datboba neli tempit moxdeba, mcenareebi nel-nela gadainacvleben CrdiloeTisaken (Crdilo naxevarsferosi). Tu globaluri datboba moxdeba iseti sicqarit, romelic aremateba xeebis saxeobata udidesi nawilis gadaadgilebis sicqares, masin mosalodnelia tyis arsebuli tipebis gaqroba da mati Canacvleba tyis axali ekosistemebit. tyeebis didi nawili gauzlebs momavali erti saukunis manzilze temperaturis matebas ºC farglebsi, magram temperaturis mateba ºC farglebsi imave periodis ganmavlobasi (rac naklebad mosalodnelia) seriozul problemebs Seqmnis. Tu globaluri temperatura momavali 100 wlis ganmavlobasi 2ºC-iT moimatebs, mcenareta saxeobebi 20

23 საფრთხეები, რომლებიც ემუქრება ადამიანის ჯანმრთელობას weliwadsi unda gadaadgildnen km-it met manzilze, rac warmoudgenlad marali sicqarea, garda im saxeobebisatvis, romelta Teslebic frinvelebis daxmarebit vrceldeba. temperaturis sagrznoblad momatebis SemTxvevaSi mosalodnelia gvalvebis, mwerebit gamowveuli daavadebebisa da xanzrebis sixsiris momateba. ganadgurdeba tyis masivebi. aseve cxadia, rom tyis binadari cxovelebi da mcenareebi aucileblad moeqcevian zemoqmedebis qves rogorc sacxovrebeli garemos cvlilebis, aseve usualod temperaturis matebis, naleqianobis cvlilebisa da gaxsirebuli xanzrebisa da Stormuli movlenebis Sedegad. dreisatvis ar aris garkveuli, Semcirdeba Tu ara biologiuri mravalferovneba im SemTxvevaSi, Tu klimatis cvlileba swrafi tempit moxdeba, Tumca mosalodnelia, rom saxeobata axali Semadgenloba iyos sicxis mimart ufro gamzle da maral temperaturastan adaptaciis unaris mqone. veluri buneba Seegua klimatis cvlilebebs milionobit wlebis ganmavlobasi. klimatis im cvlilebebisgan gansxvavebit, romlebsac adgili hqonda warsulsi, amjamad satransporto magistralurma gzebma, infrastruqturam da bunebrivi garemos sxva cvlilebebma SeiZleba gadaketon biomravalferovnebis migraciuli gzebi, an sxvagvarad SezRudon mati adaptaciis procesi. klimatis globaluri datbobis Sedegad mosalodnelia rogorc sitburi talrebit gamowveuli, aseve mwerebit gadamdebi daavadebebis (malaria, tropikuli cieb-cxeleba, yviteli cieb-cxeleba da sxv.) gavrceleba, radgan datbobastan ertad izrdeba gadamtani da parazituli mwerebis sabinadro fartobebic. garda amisa, cxeli amindi da wyaldidobebi xels Seuwyoben iseti organizmebis gamravlebas, romlebic iwveven salmonelozs, qolerasa da sxva daavadebebs. adamianis janmrtelobastan dakavsirebul problemebs gamoiwveven agretve sakvebisa da sasmeli wylis nakleboba da haerisa da wylis dabinzureba. temperaturis gazrda, gaxsirebuli xanzrebi, daavadebebis gadamtani cxovelebis, mwerebisa da parazitebis migraciit gamowveuli infeqciuri daavadebebi, arasatanado wyalmomarageba da sxv. gazrdis janmrtelobastan dakavsirebul riskebs. eqstremalurad marali da dabali temperaturis cvlileba uaryofit zemoqmedebas moaxdens adamianis janmrtelobaze. mosalodnelia sitburi talrebisa da temperaturis matebit gamowveuli iseti daavadebebis gaaqtiureba, rogorebicaa sisxlis mimoqcevis, sasuntqi sistemebis, alergiuli, infeqciuri da parazituli daavadebebi. riskis qves armocndebian moxucebi, bavsvebi da qronikuli daavadebebis mqone pirebi, gansakutrebit, ganvitarebad qveynebsi, sadac ar gaacniat sakmarisi materialuri Tu adamianuri resursebi, rata win arudgnen daavadebebis gavrcelebas. 21

24 ცვლილებები სოფლის მეურნეობაში klimatis globaluri datboba xels Seuwyobs mravali sasoflo-sameurneo kulturis zrdas, magram amastan ertad sarevelebisa da mavnebeli mwerebis gavrcelebasac, rac zians miayenebs msoflios Rarib mosaxleobas, romelic dresac ganicdis sakvebis naklebobas. globalurma datbobam SeiZleba dadebiti Sedegebic gamoiros. CrdiloeTis qveynebsi Semcirdeba gatbobisatvis sawiro xarjebi, gaizrdeba soflis meurneobis mosavlianoba, moimatebs sasoflo-sameurneo kulturebisatvis aucilebeli mzis sinatle. Tumca am dadebiti SedegebiT ver isargeblebs CrdiloeTis yvela regioni, radgan aq gavrcelebuli zogierti saxis niadagi gamousadegaria soflis meurneobisatvis. amjamad aq arsebuli calkeuli mudmivi gamyinvarebis ubnebi SeiZleba gadaiqces vrcel Waobebad, moxdes agretve mavnebeli mwerebisa da daavadebebis gavrceleba CrdiloeTis mimartulebit ზემოქმედება ღარიბ ქვეყნებზე globaluri datboba Rarib qveynebze ufro did uaryofit ekonomikur zemoqmedebas moaxdens, vidre mdidar saxelmwifoebze. Rarib qveynebs klimatis cvlilebebtan Seguebis naklebi SesaZleblobebi aqvt. Raribi qveynebis udidesi nawilis mosaxleoba eweva iseti tradiciuli cxovrebis wess, romelic damokidebulia arsebul klimatze. mati soflis meurneoba, sacxovrebeli adgili da cxovrebis wesi mraval aspeqtsi morgebulia adgilobriv klimatur pirobebs. cxovrebis tradiciuli wesebi mravali saukunis ganmavlobasi erti Taobidan meores gadaecema. ganatlebis dabali donisa da Zlieri kulturuli tradiciebis gamo klimatis cvlilebis sapasuxod damkvidrebuli wesebis Secvla Zalian Zneli iqneba. 22

25 2 სავარჯიშო 1. კლიმატის ცვლილების გავლენა gamoiyenet drevandel gakvetilze mirebuli informacia da moifiqret, ra Sedegebi SeiZleba moitanos klimatis cvlilebam msoflios sxvadasxva regionsi. ganixilet klimatis cvlilebis sxvadasxva aspeqti (temperaturis mateba, zrvis donis aweva, naleqebis gaxsireba, gaudabnoebis procesis gazliereba da a.s.) da miutitet matgan gamowveuli savaraudo Sedegebi rukaze. imusavet jgufebad. 23

26 2 სავარჯიშო 2. მიზეზშედეგობრიობის ცხრილი მოიფიქრეთ, რა გავლენა შეიძლება მოახდინოს ისეთმა კლიმატურმა ცვლილებებმა როგორებიცაა: მომატებული ტემპერატურა, წყლის რესურსების სიმცირე და გვალვები, გახშირებული წვიმები და წყალდიდობები, შემცირებული ბიომრავალფეროვნება - ბიზნესზე, საოჯახო მეურნეობაზე, ადამიანებსა და საზოგადოებებზე, ასევე ქალაქებსა და ქვეყნებზე. იმუშავეთ ჯგუფებში. მომატებული ტემპერატურა წყლის რესურსების სიმცირე და გვალვები გახშირებული წვიმები და წყალდიდობები შემცირებული ბიომრავალფეროვნება საოჯახო მეურნეობა ბიზნესი ადამიანები და საზოგადოებები ქალაქები ქვეყნები 24

27 გაკვეთილი რა წვლილი მიგვიძღვის კლიმატის ცვლილებაში miuxedavad imisa, mivirebt Tu ara mkacr zomebs satburis airebis emisiis Sesamcireblad, es airebi mainc dagrovdeba atmosferosi, magram ufro nela, vidre es Cveni umoqmedobis SemTxvevaSi moxdeba. Cven SegviZlia, wvlili SevitanoT im mecnierebisa da injinrebis ZalisxmevaSi, romlebic Seiswavlian ufro Tbil samyarostan Seguebis gzebs. magalitad, vinaidan fotosintezisatvis mcenareebs naxsirorjangi swirdebat, mati umetesoba uket izrdeba iset garemosi, sadac maralia naxsirorjangis koncentracia. problemas warmoadgens iseti sakvebi kulturebis gamovlena, romlebic ganvitardebian sarevelebsa da mwerebze kargad, romlebic, Tavis mxriv, uket vitardebian gazrdili CO 2 -is pirobebsi. 3.2 კლიმატის ცვლილების შერბილების ვარიანტები Serbilebis variantebi warmoadgens emisiebis Semcirebis strategiebs. qvemot Cven ganvixilavt Serbilebis zogiert variants, mat Soris energoefeqturobasa da energiis sufta wyaroebis gamoyenebas. energiis dazogva aris satburis airebis emisiebis Semcirebis ert-erti sasualeba. Tu energias yvela gaufrtxildeba, Cven SevZlebT satburis airebis emisiis Semcirebas. amjamad arsebuli teqnologiebi izleva imis sasualebas, rom macivrebi, sarecxi manqanebi, wylis gamatboblebi da sxva sayofacxovrebo teqnika iyos bevrad ufro energoefeqturi. am Zalisxmevis mizania wiariseul sawvavze motxovnilebis Semcireba da atmosferosi naxsirorjangis koncentraciis axlandeli donis SenarCuneba. dres injinrebi da mecnierebi musaoben energiis iseti alternatiuli wyaroebis ganvitarebaze, rogorebicaa qaris energia, mzis energia da usafrtxo birtvuli energiebi. energoefeqturobis amarleba Seamcirebs naxsirorjangis yvelaze mnisvnelovani satburis airis emisias. კლიმატის ცვლილების შერბილების პოლიტიკური ინსტრუმენტი 1992 wels rio-de-janeirosi klimatis cvlilebis Sesaxeb gaertianebuli erebis organizaciis CarCo konvenciis xelmomwerma qveynebma ariares, rom atmosferosi satburis airebis koncentraciis zrdaze ZiriTadad ganvitarebuli qveynebi arian pasuxismgebelni. amitom ganvitarebulma qveynebma unda miiron zomebi ara marto emisiebis momavali zrdis SesaCereblad, aramed emisiebis arsebuli donis Sesamcirebladac.1997 wels iaponiis qalaq kiotosi mirebul iqna protokoli satburis airebis emisiebis Semcirebis Sesaxeb, igi ZalaSi Sevida 2005 wlis 16 Tebervals. kiotos protokoli aris klimatis cvlilebis Sesaxeb gaertianebuli erebis organizaciis CarCo konvenciis protokoli, romelic miznad isaxavs atmosferosi satburis airis koncentraciebis dayvanas iset doneze, romelic dedamiwis klimatistvis sasisi ar iqneba. 25

28 3 kiotos protokolis farglebsi 39 ganvitarebulma qveyanam da evrokavsirma (danarti I-is qveynebi) aires mat mier warmoebuli satburis otxi gazisa (naxsirorjangi, metani, azotis qvejangi, gogirdis heqsaftoridi) da airebis ori jgufis Semcirebis valdebuleba, xolo sxva wevrma qveynebma aires zogadi valdebulebebi. danarti I-is qveynebi SeTanxmdnen, mati jamuri emisiebi daeyvanat iset doneze, romelic 5.2%-iT naklebi iqneba 1990 wels arsebul donestan SedarebiT. aqve arsanisnavia, rom ganvitarebadi qveynebi xasiatdebian satburis airebis emisiebis SedarebiT dabali macveneblit. Tumca, rac izrdeba iseti qveynebis ganvitarebisa da industrializaciis done, rogorebicaa CineTi da indoeti, izrdeba mati wili satburis airebis emisiebsi da, Sesabamisad, mati pasuxismgebloba satburis airebis emisiebis SemcirebaSi. saqartvelom kiotos protokols xeli moawera 1999 wlis 16 ivniss. 3.3 ადაპტაციის ვარიანტები klimatis cvlilebastan adaptacia moicavs sxvasxva saxis RonisZiebas, romelic mimartulia klimatis globaluri cvlilebit gamowveuli arasasurveli zemoqmedebis Semcirebisaken. Tavisi arsebobis manzilze adamianma gamoavlina klimatisa da garemos cvlilebebisadmi adaptaciis Zlieri unari. klimatis cvlilebisadmi adaptaciisa da Seguebis magalitebia sasoflo-sameurneo savargulebis rwyvis metodebis srulyofa, klimatis cvlilebisadmi ufro mdgradi kulturebis SerCeva da sxv. klimatis cvlilebisadmi mgrznobiare socialuri da bunebrivi sistemebi (soflis meurneoba, satyeo meurneoba, wylis resursebi, adamianis janmrteloba, sanapiro dasaxlebebi da bunebrivi ekosistemebi) izulebuli iqnebian, Seeguon klimatis cvlilebas. winaarmdeg SemTxvevaSi isini ver SeZleben TavianTi funqciebis Sesrulebas, an mati janmrteloba iqneba safrtxis qves. qvemot mocemulia sxvadasxva seqtorsi klimatis cvlilebastan adaptaciis SesaZlo zomebis magalitebi. sazogadoebebi da saxelmwifoebi gansxvavdebian ertmanetisgan adaptaciis unarita da SesaZleblobebiT. yvela sazogadoebasi arseboben iseti adamianebi da adamianta jgufebi, romlebsac ara aqvt klimatis cvlilebisadmi adaptaciis satanado potenciali. amastan, adaptaciis marali potenciali ar nisnavs imas, rom mowyvladobis (mgrznobelobis) Semcirebisken mimartuli zomebi aucileblad iqneba mirebuli. magalitad, miuxedavad marali temperaturisagan Tavis dacvis arazviradrirebuli sasualebebis arsebobisa, calkeuli saxelmwifoebis qalaqebsi kvlav maralia sicxit gamowveuli sikvdilianoba. ganvitarebadi qveynebi xasiatdebian klimatis cvlilebisadmi adaptaciis naklebi potencialit da, Sesabamisad, isini ufro mowyvladi arian bunebrivi katastrofebis mimart. amas mnisvnelovnad ganapirobebs ganuvitarebeli infrastruqtura da klimatis cvlilebit gamowveuli bunebrivi katastrofebis Tavidan acilebisa Tu SerbilebisTvis aucilebeli resursebis nakleboba. adamianis janmrteloba klimatis cvlilebit gaaqtiurebuli mravali daavadebisa da janmrtelobastan dakavsirebuli problemebis Tavidan acileba SesaZlebelia: satanado finansuri da adamianuri resursebit, mat Soris, treningebis, zedamxedvelobisa da sagangebo situaciebze reagirebis sasualebit, agretve prevenciisa da kontrolis programebis ganxorcielebis gzit; xeebis dargvit urbanul teritoriebze temperaturis zrdis Sesamcireblad; mosaxleobis informirebit eqstremaluri amindis Sesaxeb; marcvleulisa da sagangebo situaciebistvis gankutvnili sakvebis maragebis uzrunvelyofit; 26

29 3 satanado tansacmlis tarebita da sitxis Warbi raodenobit mirebit. sanapiro teritoriebi da zrvis donis aweva qveynebis rukebis Sedgena, romlebzedac datanili iqneba is teritoriebi, sadac sawiroa napirsamagri samusaoebis ganxorcieleba; iseti napirsamagri teqnologiebis gamoyeneba, romlebic ar gamoiwveven sabinadro arealis ganadgurebas; centraluri da adgilobrivi mtavrobebis CarTva zrvis donis awevaze reagirebis RonisZiebebis gansazrvrasi; adreuli Setyobinebis sistemebisa da wyaldidobebis sasisroebis riskis rukebis srulyofa; wyalmomaragebis sistemebis dacva mlase wylit dabinzurebisagan. satyeo da soflis meurneoba sasoflo-sameurneo kulturebisa da tyis iseti saxeobebis SerCeva, romlebic uket Seeguebian cvalebad klimatur pirobebs; cvalebadi klimaturi pirobebis mimart ufro gamzle mcenareta axali saxeobebis gavrceleba; xanzarsawinaarmdego RonisZiebebis srulyofa temperaturis matebis gamo xanzrebis gacenis sasisroebis riskis zrdis SemTxvevaSi; mwerebis gavrcelebis kontroli. ekosistemebi da veluri buneba migraciuli derefnebis mowyoba, dacva da saxeobebisatvis klimatis cvlilebit gamowveuli gadaadgilebis uzrunvelyofa; martvis iseti metodebis danergva, romlebic zrdian ekosistemebis dacvisa da mat axal garemostan Seguebis unars. wylis resursebi infrastruqturis mowyobis Secvla; motxovnis an riskebis Semcireba; wyalmoxmarebis efeqturobis gaumjobeseba, wylis alternatiuli wyaroebis gatvaliswineba (rogorebicaa narceni wylebis gawmenda da zrvis wylis gamtknareba) da wylis ganawilebis sqemis Secvla; niadagis tenianobis SenarCuneba; mtknari wylis sanapiro resursebis dacva zrvis wylisgan. energia energoefeqturobis gaumjobeseba datbobis Sedegad energiis moxmarebis zrdis sakompensaciod; infrastruqturuli obieqtebis dacva eqstremaluri klimaturi pirobebisgan; energomiwodebis diversifikacia eqstremaluri sicxis an eqstremaluri amindis dros energiaze moxmarebis gazrdis gamo eleqtrosadguris mwyobridan gamosvlis SemTxvevaSi. 27

30 3 3.4 რისი გაკეთება შეგვიძლია გლობალური დათბობის შესაჩერებლად შეამცირე, გამოიყენე ხელმეორედ და გადაამუშავე rogorc individualur pirovnebebs, bevris gaketeba SegviZlia klimatis cvlilebis Sesamcireblad. icit Tu ara, rom erti tona qaraldis damzadebas swirdeba, sul mcire, 17 xe? amitom qaraldi mxolod aucilebel SemTxvevaSi gamoiyene. plastmasis narcenebi Zalian Znelad isleba. miwasi Camarxul an Tundac plastmasis gadagdebul narcens 700 weli swirdeba dasaslelad. amitom plastmasisagan damzadebuli nivtebis gamoyenebis dros dafiqrdit, Tu rogor abinzurebt garemos. naxevari kilogrami foladis gadamusaveba izleva imis sasualebas, rom 60-vatiani natura entos mteli dris ganmavlobasi. amitom dazoget eleqtroenergia. satburis airebis gamoyofas adgili aqvs produqciis warmoebisa da moxmarebis, aseve nagavsayrelebze iseti sagnebisa da nivtierebebis arsebobis dros, romlebic ar eqvemdebareba, biologiur daslas. amitom gadamusaveba Seamcirebs axali qaraldis, plastikisa da minis warmoebis aucileblobas. am gzit daizogeba axali produqciis dasamzadeblad sawiro energia. gadamusavebis Sedegad mirebuli produqciis gamoyeneba Seamcirebs nagavsayreleze gasatani masalebis (biologiurad aradaslad) moculobas, aseve nagavsayrelebze arsebuli narcenebis daslis Sedegad gamoyofili metanis koncentracias, rac Zalian mavnea garemostvis. uari Tqvi aseti sagnebis gamoyenebaze, ecade, SeZlebisdagvarad gadaamusao da xelaxla gamoiyene isini, yoveltvis Tan iqonie sakutari CanTa SeZenili saqonlis Casalageblad. Seamcire SesaZeni saqonlis raodenoba rac ufro naklebs yidulob, mit ufro naklebi iqneba gadasamusavebelo an xelaxla gamosayenebeli sagnebis raodenoba, aseve Semcirdeba Cven mier nagavsayrelze gasatani narcenebis moculoba da gamoyofili metanis raodenoba. დამატებითი ინფორმაციისათვის იხილეთ ელექტრონული გვერდი: მიიღე მონაწილეობა მწვანე ოფისის კამპანიაში, შეაგროვე ქაღალდი, გაიგე ქაღალდის გადამმუშავებელი უახლოესი ქარხნის მისამართი და ჩააბარე შეგროვილი ქაღალდი მათ გადასამუშავებლად. 28

31 შეცვალე მანქანის ტარების ჩვევები auxsenit Tqvens megobrebsa da msoblebs, naklebad gamoiyenon manqana da Secvalon manqanebi, romlebic bevr sawvavs moixmaren. otxive wamyvani borblis mqone didi manqanebi ara marto bevr benzins moixmaren, aramed yovelwliurad gamoyofen mat wonaze 6-jer meti raodenobis naxsirorjangs. dizelze momusave mcire zomis manqanebi ki imave manzilis gasavlelad moixmaren bevrad nakleb sawvavs da gamoyofen 2-3-jer nakleb naxsirorjangs. auxsenit mat, rom Sori manzilebisatvis, SeZlebisdagvarad, isargeblon sazogadoebrivi transportit avtobusit, matareblita da metroti, xolo mcire manzilze velosipedit, romelic janmrtelobistvis sasargebloa, arc sawvavs moixmars da Sesabamisad, garemosac ar abinzurebs naxsirorjangit. დამატებითი ინფორმაციისათვის იხილეთ ელექტრონული გვერდი: 29

32 ბინების თბოიზოლაცია SesaZlebelia Tqveni saxlis saxuravis, iatakisa da kedlebis Tboizolacia. aseve SesaZlebelia Semosasvleli karisa da fanjrebis RriWeebis amovseba an ormagi fanjrebis gamoyeneba. yvela es sasualeba xels SeuSlis Senobidan sitbos garet gasvlas, garedan ki sicivis Semosvlas. Tboizolacia TiTqmis 40%-amcirebs binis gatbobisa da kondicirebis xarjebs. es nisnavs imas, rom zamtris TveebSi Tqven naklebad gaatbobt binas da gamoiyenebt, Sesabamisad nakleb energias. Tqven SegiZliaT, kidev ufro SeamciroT energiis moxmareba, Tu gaatbobt mxolod im otaxebs, romlebsac iyenebt da daxuravt am otaxebis karebs sitbos SesanarCuneblad. Tboizolaciis dadebiti mxareebi komfortis gaumjobeseba mteli wlis ganmavlobasi; amcirebs gatbobisa da kondicirebis xarjebs 40%-iT; gatboba naklebad aris sawiro, Sesabamisad, izogeba energiis araganaxlebadi wyaroebi da mcirdeba naxsirorjangis emisiebi; faqtobrivad, arar xdeba kondensireba kedlebsa da Werze; da TboizolaciisTvis sawiro zogierti masala SeiZleba gamoyenebul iqnes xmaurisgan izolaciistvis. დამატებითი ინფორმაციისათვის იხილეთ ელექტრონული გვერდი: 30

33 გამორთე ელექტრომოწყობილობები gamorte eleqtromowyobilobebi (kompiuterebi, televizorebi, kondicioneri, naturebi da sxv.), rodesac arar gwirdeba გამოიყენე ენერგოეფექტური ნათურები Zveli, araefeqturi naturebis an dris ganatebis nacvlad gamoiyene energoefeqturi naturebi, radgan energoefeqturi naturebi moixmaren ufro nakleb energias. sxvadasxva metodis gamoyenebit SesaZlebelia saxlsi moxmarebuli energiis mnisvnelovnad Semcireba, rac xels Seuwyobs klimatis cvlilebebis procesis Senelebas, Seamcirebs dabinzurebasa da Tqvens qvitrebsi arnisnul Tanxebs. energoefeqturi naturebis dayenebit Tqven dazogavt fulad xarjebs. Cveulebriv naturastan SedarebiT isini moixmaren 75%-iT nakleb energias da 10-jer ufro didxans Zleben. 3.5 განახლებადი ენერგიის წყაროები rogorc sazogadoebas, Cven SegviZlia, SeviswavloT, avasenot da gamoviyenot ganaxlebadi energiis wyaroebi, agretve biomasebi energiis misarebad. ganaxlebadi energia ewodeba mzis sinatles, qars, talrebsa da sxv. ramdenic ar unda gamoviyenot am saxis energia, mati resursebi ar Semcirdeba, amitomac mas ganaxlebadi energia ewodeba. energiis es wyaroebi ar gamoyofen naxsirorjangs da amit gvexmarebian adamianis saqmianobis Sedegad atmosferosi gafrqveuli naxsirorjangis moculobis SemcirebaSi. 31

34 ქარის ენერგია qaris energia aris qaris Zalis gardaqmna energiis sasargeblo formasi; magalitad, qaris turbinebis gamoyeneba eleqtroenergiis an meqanikuri energiis misarebad, qaris tumboebis gamoyeneba wylis amosatumbavad an afrebis gamoyeneba afriani navebis an iaxtebis mozraobasi mosayvanad. saukuneebis win qaris wisqvilebi gamoiyeneboda marcvleulisa da saneleblebis dasafqvavad, wylis amosatumbavad, xis masalis dasaxerxad da a.s. drota ganmavlobasi qaris wisqvilebi Seicvala qaris turbinebit, romlebic TavianTi mozravi frtebis sasualebit gamoimusaveben eleqtroenergias. qaris didi eleqtrosadgurebi miertebulia eleqtrogadacemis qselebs, xolo ufro mcire obieqtebi gamoiyeneba izolirebuli teritoriebis eleqtroenergiit momaragebisatvis მზის ენერგია mzis energia warmoadgens ganaxlebadi energiis yvelaze did wyaros. igi usafrtxoa da Teoriulad SeuZlia, srulad daakmayofilos Cveni motxovnileba energiaze. magram mzis sinatlis fartomasstabiani gamoyeneba ar aris advili. ufro praqtikulia mzis energiis gamoyeneba adgilobriv doneze calkeul saxlebze dayenebuli mzis koleqtorebis sasualebit, romlebic Seagroveben mzis energias wylis gasatbobad da eleqtroenergiis misarebad. 32

35 3.5.3 ბიოლოგიური საწვავი და ბიომასა 3 mcenareebis gamoyeneba SeiZleba Senobebisa da wylis gasatbobad da manqanebisa da sxva saxis teqnikis asamusaveblad sawiro energiis misarebad. biodizeli, romelic warmoadgens benzinis alternativas, miireba iseti biologiuri wyaroebidan, rogorebicaa mcenareuli zetebi. SesaZlebelia specialuri kulturebis moyvana, romlebic gamoyenebul iqneba biosawvavis misarebad (magalitad, rafsis Teslisgan SeiZleba rafsis zetis mireba). arsebuli kvlevebis Tanaxmad, biosawvavi warmoqmnis 60%-iT nakleb nax- SirorJangs, vidre navtobisgan warmoebuli sawvavi. biomasisgan warmoqmnili sawvavis gamoyeneba SeiZleba cxeli wylisa da gatbobis boilerebsi. Tu sawvavi miireba mdgradi wyarodan (mag., tyeebi, sadac xdeba xeebis gegmiuri dargva), igi itvleba energiis nax- Sirbadneitralur wyarod. rac ufro didia boileri, mit udro didi zomis xis nafotebi swirdeba. rogorc sacxovrebeli saxlebi, aseve skolebic Sei- Zleba uzrunvelyofil iqnen biomasisgan mirebuli sawvavit. 33

36 3 სავარჯიშო 1. შეავსეთ ცარიელი უჯრები გამოიყენეთ დღევანდელ გაკვეთილზე მიღებული ინფორმაცია და შეავსეთ ცარიელი უჯრები. ăґćčăą ĄČĄĐĂĈґ 34

37 სავარჯიშო 2. მოამზადე პლაკატი Cven, rogorc kerzo pirebs da rogorc sazogadoebas, bevris gaketeba SegviZlia sakutar saxlebsa da skolebsi klimatis cvlilebis sawinaarmdego zomebis mirebit. yvelaze mnisvnelovania is, rom adamianebma gaigon, Tu ra aris klimatis cvlileba da ra martivi nabijebi unda gadavdgat klimatis cvlilebisa da misi Sedegebis Sesarbileblad da amit mnisvnelovani Sedegebis misarebad. moamzadet plakati, romelic Tqven irgvliv myof adamianebs miscems rcevebs, Tu ra zomebi miiron klimatis cvlilebastan mimartebasi, da es plakati gamofinet skolasi. SegiZliaT, yuradreba gaamaxvilot mxolod ert mimartulebaze, magalitad, energiis dazogvaze, an mimoixilot klimatis cvlilebis Serbilebis nebismieri sxva sasualeba. 3 35

38 4 გაკვეთილი 4.1 კლიმატის ცვლილება და საქართველო saqartvelo geografiuli mdebareobisa da rtuli reliefuri pirobebis gamo sagrznoblad mowyvladia klimatis cvlilebebis mimart. am faqts didi mnisvneloba aqvs qveynis ekonomikis sxvadasxva dargis ganvitarebis TvalsazrisiT. klimatis cvlilebis dasadgenad saqartvelosi Seswavlil iqna haeris sasualo mravalwliuri temperaturisa da naleqebis monacemebi da wlebsi. dadginda, rom wlebsi haeris sasualo temperaturam dasavlet saqartvelosi wlebtan SedarebiT ºC-iT moimata, xolo armosavlet saqartvelosi temperaturis matebam 0.6ºC Seadgina. naleqebis raodenobam, zogadad, dasavlet da armosavlet saqartvelosi, Sesabamisad, 8% da 6%-iT moimata კლიმატის ცვლილების შედეგები საქართველოში globaluri datbobis Sedegebi ukve fiqsirdeba saqartvelosi. ukanaskneli 50 wlis manzilze dedofliswyarosi imata gvalvebis simkacrem. gvalviani periodis sasualo xangrzlivoba 54 dridan 72 dremde gaizarda, xolo Zlieri qarebis ganmeorebadobam XX saukunis 80-iani wlebidan 5-jer moimata. ukanasknel wlebsi gaizarda im dreta ricxvi periodsi, roca dris maqsimaluri temperatura >25ºC (cxel dreta ricxvi). aset dreta ricxvi, mag., borjomisa da axalcixis municipalitetebsi gaizarda, Sesabamisad, 173 (daaxloebit 10%) da 280 drit (daaxloebit 13%) ww. centraluri kavkasionis myinvarta Seswavlam acvena, rom am wlebsi myinvarta ukan daxevis sasualo sicqarem 8 m/weli Seadgina, xolo myinvarta fartobma 6-9%-iT daiklo. aqve unda arinisnos, rom ukanasknel wlebsi myinvaris ukan daxevis tempma mnisvnelovnad moimata. ნახ. 9. ცხელ დღეთა ცვლილება ბორჯომისა და ახალციხის მუნიციპალიტეტებში cxel dreta ricxvi (borjomi ) ცხელ დღეთა რიცხვი (ბორჯომი) ცხელ cxel დღეთა dreta რიცხვი ricxvi (ახალციხე) (axalcixe)

39 4 ნახ. 10. მყინვარ ზოფხიტოს ფართობის ცვლილება ( წწ.) temperaturis zrdis pirobebsi 2050 wlisatvis mecnierebi qvemo svanetsi myinvaris mtlianad dnobasac ar gamoricxaven. saqartvelosi klimatis cvlilebis mimart gansakutrebit mgrznobiarea Savi zrvis sanapiro. gasul saukunesi Savi zrvis donis awevis sasualo sicqarem 2.6 mm/w Seadgina. aseve dadgenilia, rom qaris maqsimaluri sicqaris zrdis Sedegad fotsa da batumsi Zlieri Stormebis (5-7 balamde) sixsire ukanaskneli otxi atwleulis ganmavlobasi 4-jer gaizarda. sanapiro qalaqebidan klimatis cvlilebis mimart yvelaze metad mowyvladia foti da batumi. klimatis cvlilebebis gamo ukanasknel wlebsi gaizarda stiqiuri bunebrivi movlenebis sixsire da sizliere. arnisnulis Sedegad saqartvelo mnisvnelovani sirtuleebis winase armocnda. bunebrivma katastrofebma (mewyeri, wyaldidoba, gvalva, Zlieri qari, niadagis erozia da sxv.) xeli Seuwyes bunebrivi resursebis degradaciis procesis ganvitarebas, sasoflosameurneo miwebis Semcirebas, mosaxleobis migracias da, saerto jamsi, qveynis ekonomikis daqveitebas. bunebrivma katastrofebma mnisvnelovani ziani miayenes sasoflo-sameurneo produqtebis warmoebis TvalsazrisiT mdidar dedofliswyaros, sirnarisa da sagarejos municipalitetebs. atmosferuli naleqebis raodenoba zemot arnisnuli municipalitetebis teritoriebze nawilobriv Semcirda, xolo ukanaskneli ფოტო: რ. გობეჯიშვილი 50 wlis ganmavlobasi gvalvebis sixsire gaizarda. qarismieri eroziisa da gaudabnoebis Sedegad arnisnuli municipalitetebis teritoriebis mnisvnelovani nawili sasoflo-sameurneo miznebistvis gamouyenebeli gaxda (udabnos, taribanis, natbeuris, didi Siraqis, patara Siraqis da sxva vake-tafobebi). bunebrivi katastrofebi uaryofit gavlenas axdenen mosaxleobis sacxovrebel pirobebze, xsirad is aris mizezi migraciisa. magalitad, maralmtiani awaridan, romelic bunebrivi katastrofebisadmi gansakutrebit mgrznobiare regions warmoadgens, bolo 15 wlis manzilze 10,000 ekomigranti iqna gadasaxlebuli saqartvelos sxvadasxva mxaresi. klimatis cvlilebam gavlena iqonia daavadebebis gavrcelebazedac. klimatis cvlilebastan dakavsirebul yvelaze gavrcelebul daavadebata Sorisaa malaria da leismaniozi ww. dafiqsirda malariis 438 SemTxveva, romeltagan 319 (73%) SemTxveva gamovlinda kaxetsi wlidan 2005 wlis SualedSi TbilisSi arinisna leismaniozis mkvetri zrda (15-dan 160 SemTxvevamde), rac gangasis safuzvels qmnis. sasualo wliuri temperaturis zrdis pirobebsi navaraudevia momavalsi infeqciuri daavadebebis SemTxvevebis zrda. klimaturi elementebis cvalebadobis mimart gansakutrebit mgrznobiare kategorias warmoadgenen bavsvebi da xansi Sesuli adamianebi. 37

40 კლიმატის ცვლილების პროგნოზი საქართველოში klimatis momavali cvlilebis prognozebis mixedvit, 2100 wlisatvis dasavlet saqartvelosi SesaZlebelia sasualo wliuri temperaturis 3.5ºC-iT momateba, xolo wliuri naleqebis raodenobis 6%- it Semcireba. armosavlet saqartvelosi navaraudevia haeris sasualo temperaturis 4.1ºC-iT momateba, sasualo wliuri naleqianobisa ki 14%-iT Semcireba, rac gansakutrebit mwvave xasiats zafxulis periodsi miirebs. temperaturis aseti cvlileba armosavlet saqartvelos barsi (gansakutrebit, marneulis, gardabnis, sagarejos, sirnarisa da dedofliswyaros municipalitetebsi) gamoiwvevs niadagis gamofitvas, sasoflosameurneo kulturebis mosavlianobis Semcirebas da xels Seuwyobs gaudabnoebis procesis gaaqtiurebas. temperaturis cvlileba gamoiwvevs agretve wylis resursebis Semcirebas. 4.2 ბუნებრივი კატასტროფები და საქართველო rtuli reliefuri pirobebis gamo saqartvelo sagrznoblad mowyvladia klimatis globaluri cvlilebebit gamowveuli bunebrivi katastrofebis mimart. saqartvelos reliefi, meteorologiuri pirobebi da garemoze marali antropogenuri zewola, xelsayrel pirobebs qmnian iseti bunebrivi katastrofebis ganvitarebisatvis, rogorebicaa: Rvarcofi, mewyeri, mdinaris mier napirebis Camorecxva da teritoriis datborva, gvalva, erozia, Zlieri qari, bunebrivi xanzrebi da sxv. bunebriv katastrofas vuwodebt im tipis bunebriv movlenebs, romelta Sedegebi uaryofitad aisaxeba sazogadoebis cxovrebis sxvadasxva aspeqtze iwveven materialur zarals da, uares SemTxvevaSi, adamianta msxverpls. bolo wlebsi momxdari bunebrivi katastrofebis sixsire da masstabi mkvetrad gaizarda mtagorian da mtispira raionebsi. stiqiuri procesebis Sedegad gansakutrebit dazaralda mcxeta-mtianetis, samegrelo-zemo svanetis, awaris, rawa-lecxumis, qvemo svanetisa da guriis mxareebi. ცხრ. 2. ბუნებრივი კატასტროფების სტატისტიკა საქართველოში წლებში წლებში ბუნებრივი კატასტროფების შედეგად დაზარალებული ადამიანების რაოდენობა წლებში ბუნებრივი კატასტროფებით მიყენებული ეკონომიკური ზარალი (მლნ. აშშ დოლარი) შესაძლო ბუნებრივი კატასტროფებით გამოწვეული ეკონომიკური ზარალის წლიური რისკი (მლრდ. აშშ დოლარი) 719,

41 მეწყერი mewyeri aris ferdobebze miwis masis gadaadgileba bunebrivi mizezit an adamianis araswori sameurneo saqmianobis Sedegad. mewyeri SeiZleba ganvitardes weliwadis nebismier dros. mewyers iwvevs naklebi simtkicis naleqebit agebuli reliefis danawevreba, misi daxra, atmosferuli naleqebis siwarbe, seismuri bizgebi da sxv. dreisatvis saqartvelosi mewyerta saerto fartobi 15,000 km 2 Seadgens. saqartvelosi mewyers yvelgan aqvs adgili, magram mati sixsirit gansakutrebit gamoirceva zemo imereti, rawalecxumi, awara da sxv. mewyertan brzolis efeqturi sasualebaa mtis kaltebze tyeebis gaseneba, teqnikuri nagebobebit gamagreba, aseve sadrenajo sistemebis damontajeba da a.s. ნახ. 11. საქართველოს ტერიტორიაზე მეწყრებით დაზიანებისა და საშიშროების რისკის რუკა raionis nisani raioni mewyerebis sasisroebis mixedvit sasisroebis riskis kategoria Zlier marali marali mnisvnelovani sasualo dabali zlier dabali < 0.01 ara sasisi wyaro: garemos erovnuli saagento 39

42 ღვარცოფი Rvarcofi aris mdinaris uecari da Zlieri adidebis dros warmoqmnili, didi sicqarit (10 m/w da meti) mozravi wyalqviani an qvatalaxiani nakadi. Rvarcofuli nakadebi warmoiqmneba xangrzlivi wvimebis, Tovlis an myinvaris intensiuri dnobis, wyalsatevebis garrvevis, miwiszvrisa da vulkanis amofrqvevis Sedegad. Rvarcofuli talris mzlavri wina fronti SeiZleba 15 metramde da meti simarlis iyos. Rvarcofma SeiZleba didi ziani da msxverpli moitanos. XXs-is bolosatvis saqartvelosi dafiqsirda 2,750 RvarcofsaSiSi kera. Rvarcofuli sasisroebis zonasi saqartvelos teritoriis TiTqmis 29%-ia moqceuli. ნახ. 12. საქართველოს ტერიტორიაზე ღვარცოფული მოვლენებისა და აქტივობების რუკა raionis nisani raioni mewyerebis sasisroebis mixedvit Zlier marali marali didi mnisvnelovani sasualo SezRuduli susti arasaxifato sasisroebis riskis kategoria < 0.01 wyaro: garemos erovnuli saagento 40

43 წყალდიდობა wyaldidoba yalibdeba Warbi naleqebis mosvlisa da Tovlis swrafi dnobis Sedegad. wyaldidobis dros imatebs wylis done da mdinare gadmodis kalapotidan, wyaldidobis xangrzlivoba ramdenime wutidan ramdenime Tvemde SeiZleba gagrzeldes. wyaldidobebs, romlebic uecrad yalibdeba da ramdenime ateul wuts grzeldeba, wyalmovardna ewodeba. gazafxulze wyaldidobebis albatoba matulobs. saqartvelosi wyaldidobebi yvelgan xdeba gansakutrebit Zlieri wyaldidobebi damaxasiatebelia mdinareebis mtkvris, rionis, cxeniswylis, aragvis, ivris, alaznisa da sxv. auzebisatvis. wyaldidoba iwvevs xidebis, Senoba-nagebobebis ngrevas, sasoflo-sameurneo savargulebis eroziasa da datborvas, ritac didi ziani moaqvs qveynis ekonomikisatvis. Zlieri wyaldidobebis dros aris adamianebisa da Sinauri cxovelebis darupvis SemTxvevebi. ნახ. 13. საქართველოს მდინარეებზე წყალმოვარდნების რისკის რუკა wyaro: garemos erovnuli saagento 41

44 ძლიერი ქარი Zlier qars, qarisxals, grigals ubedureba moaqvs adamianebistvis, azianebs, an mtlianad angrevs Senobanagebobebs da xsir SemTxvevaSi anadgurebs sasoflosameurneo kulturebis natesebs. zamtarsi TovliT ifareba calkeuli Senobebi, dasaxlebuli punqtebi da gzebi. Tovlis namqeri da qarbuqi sasisroebas uqmnis mosaxleobas, gzebi, Tovlis namqris simarle SeiZleba 1 metrs, xolo mtian raionebsi 5-6 metrs arwevdes. qarbuqisa da namqris dros gzebze xilvadoba, SesaZloa, 5-10 metramde Semcirdes. gvalva auaresebs wylis xarisxs, vinaidan wylis Semcirebul nakadebsi damabinzureblebis gazrdili koncentraciebi arinisneba. gvalvit gamowveuli uaryofiti Sedegebia: Semcirebuli mosavlianoba da Sinauri pirutyvis sakvebis nakleboba; erozirebuli ubnebis warmoqmna; mtvris qarisxlebi gaudabnoebul da erozirebul teritoriebze; sarwyavi wylis deficitit gamowveuli SimSili; xmeletisa da wylis veluri saxeobebis sabinadro arealebis dazianeba; sakvebis deficiti, dehidratacia da mattan dakavsirebuli daavadebebi; adamianebis masobrivi migracia, romelic iwvevs adgilmonacvleobas rogorc qveynis SigniT, aseve qveynebs Sorisac; eleqtroenergiis warmoebis Semcireba TbosadgurebSi gamagrileblis deficitisa da hidroeleqtrosadgurebsi wylis nakadebis klebis gamo; wylis deficiti samrewvelo seqtorsi გვალვა gvalva aris naleqebis xangrzlivi da mnisvnelovani nakleboba haeris marali temperaturis dros. gvalva xasiatdeba haeris sasualo temperaturis awevit 10 da meti gradusit ramdenime dris ganmavlobasi. gvalva uaryofit zemoqmedebas axdens garemoze, soflis meurneobaze, adamianis janmrtelobaze, ekonomikasa da socialur sferoze. misi Sedegebi damokidebulia mowyvladobis xarisxze. is teritoriebi, sadac mosaxleoba naturaluri meurneobit ircens Tavs, gansakutrebit mowyvladia gvalvit gamowveuli mosavlianobis Semcirebis mimart. 42

45 ტყის ხანძარი masobrivi xanzrebi tyesa da torfnarsi SeiZleba gacndes cxel da gvalvian amindsi Weqa-quxilis dros, cecxltan gaufrtxileblobisa da sxva mizezebis gamo. xanzrebi ufro xsirad Cndeba tyis masivebsi, am dros iwvis tyis niadagis zedapiri: norci xeebi, balaxovan-bucqovani safari, calkeuli xeebi, xis fesvebi da a.s. tyis masivebsi xanzris gazlierebas xels uwyoben gvalvebi da qarebi. qaris dros gvalvian periodsi SeiZleba daiwvas ara mxolod miwis zeda safari, aramed am dros cecxli gavrceldes xeebzedac (gansakutrebit wiwvovan jisebze). xanzris Sedegad tyem SeiZleba dakargos Tavisi biologiuri da ekologiuri funqciebi, moxdes misi niadagis qimiuri Sedgenilobisa da fizikuri struqturis mkvetri Secvla. 43

46 4 სავარჯიშო 1. კვლევა gamoiyenet qvemot mocemuli an sxva vebgverdebi da internetis sasualebit moipovet informacia saqartvelosi bunebrivi katastrofebis Sesaxeb. daweret mokle mimoxilva bunebriv katastrofebze, romelic SeiZleba moicavdes Semdeg informacias: bunebrivi katastrofis tipi, adgili, sizliere, miyenebuli ziani da sxv

47 გაკვეთილი დისკუსია saklaso diskusiis mizania, moswavleebma ertmanets gaacnon wina gakvetilze mirebuli davalebis Sedegebi da gauziaron TavianTi Sexedulebebi da gamocdileba saqartvelosi momxdari bunebrivi katastrofebis Sesaxeb. სავარჯიშო 1. დაწერე წერილი sazogadoebis wevrebs surt, gaigonon Tqveni xma. daweret werili (daaxloebit erti gverdi) sazogadoebis lideris an Temis sxva gavleniani wevris saxelze, auxsenit mat Tqveni mosazrebebi klimatis cvlilebisa da misgan gamowveuli uaryofiti Sedegebis Sesaxeb. arweret is, rac Tqven garsemo xdeba da miecit rekomendacia im konkretuli (saadaptacio an Semarbilebeli) RonisZiebebis Sesaxeb, romlebic xels Seuwyobs aseti movlenebis Semcirebas an mat Tavidan acilebas momavalsi. 45